عوارض رادیوتراپی چیست؟

رادیوتراپی با استفاده از امواج پرانرژی برای از بین بردن سلول های تومور مورد استفاده قرار می گیرد. پرتودرمانی با استفاده از پرتوهای اشعه ایکس با انرژی بالا DNA را در سلولهای سرطانی مختل می کند، رشد آنها را از بین می برد یا کنترل می کند.

این یک درمان موضعی است که فقط در منطقه ای که به طور خاص مورد هدف قرار گرفته است تأثیر می گذارد. اگرچه ممکن است برخی از بافت های سالم در منطقه درمان باشند، اما برخلاف سلول های سرطانی، سلول های سالم به طور کلی توانایی ترمیم خود را دارد. سرطان پستان و ریزش مو از شایع ترین عوارض رادیوتراپی می باشد.

در اوایل سرطان پستان، پرتودرمانی با هدف از بین بردن سلول های بدخیم یا پیش سرطانی باقی مانده در پستان به دنبال ماستکتومی نسبی یا لامپکتومی استفاده می شود. این امر خطر ابتلا به عود موضعی سرطان در پستان را در آینده کاهش می دهد. پرتودرمانی یا رادیوتراپی معمولاً پس از جراحی و پس از بهبودی زخم ها انجام می شود. برای افرادی که نیاز به شیمی درمانی دارند، پرتودرمانی معمولا پس از پایان درمان صورت می گیرد.

عوارض رادیوتراپی شامل:

• واکنش های پوستی
• تورم پستان
• درد در ناحیه پستان یا قفسه سینه
• ریزش مو در زیر بغل
• گلودرد 
• خستگی
• غدد لنفاوی
• تغییر در شکل، اندازه و رنگ پستان
• حساسیت روی دنده ها
• عوارض جانبی دیررس 

1-واکنش های پوستی

رادیوتراپی می تواند واکنش های پوستی ایجاد کند.  بیشتر افراد مقداری قرمزی در اطراف ناحیه تحت درمان دارند. پوست همچنین ممکن است، با گذشت زمان صورتی رنگ یا تیره تر شود  و احساس خشکی، خارش و درد داشته باشید. با ادامه درمان پوست، پوسته پوسته شده و ممکن است تاول بزند.واکنش های پوستی معمولاً حدود 10 تا 14 روز پس از شروع درمان شروع می شوند، اما ممکن است دیرتر یا بعد از پایان آن نیز اتفاق بیفتد.اکثر واکنش های پوستی خفیف هستند و باید در طی سه تا چهار هفته از آخرین درمان شما بهبود یابند، اما برخی از آنها ممکن است نیاز به درمان یا نظارت دقیق تر داشته باشند. 

مراقبت از پوست در طی رادیوتراپی 

مراقبت از پوست در طول درمان به جلوگیری از عفونت، کاهش درد و راحت نگه داشتن ناحیه تحت درمان کمک می کند.

• شستن پوست

ناحیه تحت درمان را به آرامی با آب گرم بشویید و پوست را با حوله نرم خشک کنید. 

• محصولات مراقبت از پوست

اگر می خواهید از هر چیزی روی پوست در ناحیه درمان استفاده کنید، ابتدا این موضوع را با رادیوگراف درمانی خود در میان بگذارید. سدیم لوریل سولفات که در برخی کرم ها وجود دارد، می تواند پوست را تحریک کند. بهتر است از مصرف کرم ها و محصولات حاوی آن خودداری کنید. معمولاً می توانید از صابون و دئودورانت متناسب با پوست خود استفاده کنید.

• گرما و سرما

در طول درمان از قرار دادن ناحیه تحت درمان در دمای شدید مانند بطری های آب گرم، پد های حرارتی، سونا یا بسته های یخ خودداری کنید. 

• مراقبت در آفتاب 

هنگام انجام رادیوتراپی و تا زمان برطرف شدن واکنش پوست، از قرار گرفتن در معرض آفتاب خودداری کنید. پوست ناحیه تحت درمان تا مدتی پس از درمان نسبت به آفتاب حساس خواهد ماند. از ضد آفتاب با ضریب محافظت در برابر آفتاب (SPF) بالا استفاده کنید. کرم را زیر لباس نیز بمالید، زیرا ممکن است از طریق لباس آفتاب بگیرید. 

• شنا کردن

ممکن است توسط پزشک به شما توصیه شود از شنا در حین درمان و اندکی پس از آن خودداری کنید. این به این دلیل است که تغییرات پوستی ناشی از رادیوتراپی می تواند توسط کلر یا مواد شیمیایی موجود در استخر تحریک شود. همچنین لباس شنا می تواند باعث اصطحکاک در محل درمان شود. 

2-تورم پستان 

یکی از عوارض رادیوتراپی ممکن است ایجاد تورم در ناحیه سینه شما باشد که با وجود آن احساس ناراحتی می کنید. این معمولاً ظرف چند هفته پس از درمان برطرف می شود. اگر بعد از این مدت ادامه یافت، با متخصص یا پرستار مراقبت از پستان خود صحبت کنید، زیرا ممکن است لازم باشد توسط یک متخصص لنفاوی دیده و ارزیابی شوید. 

3-درد در ناحیه پستان یا قفسه سینه 

ممکن است در ناحیه پستان یا قفسه سینه تورم یا درد شدید داشته باشید.  اگرچه اینها معمولاً خفیف هستند، اما می توانند ماه ها یا حتی سال ها ادامه داشته باشند، اما با گذشت زمان معمولاً ملایم تر و کمتر می شوند. همچنین ممکن است در حین و بعد از درمان، سفتی و ناراحتی در ناحیه شانه و پستان یا قفسه سینه داشته باشید. 

4-ریزش مو در زیر بغل 

رادیوتراپی زیر بغل باعث ریزش موهای زیر بغل می شود.  مردانی که تحت رادیوتراپی قرار می گیرند موهای ناحیه قفسه سینه را از دست می دهند. موها معمولاً دو یا سه هفته پس از شروع درمان شروع به ریزش می کنند و رشد مجدد آن ممکن است چندین ماه طول بکشد. برای برخی از افراد، موهای از دست رفته در اثر پرتودرمانی ممکن است هرگز دوباره رشد نکنند.

5-گلو درد 

اگر در اطراف استخوان گلو یا نزدیک استخوان پستان رادیوتراپی دارید، ممکن است هنگام بلع دچار گلو درد یا ناراحتی شوید. اگر این اتفاق افتاد، با رادیوگراف، متخصص یا پرستار مراقبت از پستان صحبت کنید. 

6-خستگی 

 خستگی یک عارضه جانبی بسیار شایع در درمان سرطان است. ممکن است پس از پایان رادیوتراپی این امر بدتر شود. اگر شیمی درمانی هم کرده اید، ممکن است در زمان شروع رادیوتراپی، خستگی را تجربه کرده باشید.ممکن است در طول یا بعد از درمان بسیار احساس خستگی کنید. رفتن به بیمارستان می تواند خسته کننده باشد. با این حال، بسیاری از افراد متوجه می شوند که هنوز هم می توانند کارهای روزمره خود را طبق معمول انجام دهند و برخی از آنها در طول دوره درمان، به کار خود ادامه می دهند.خستگی (خستگی مفرط) یک عارضه جانبی بسیار شایع در درمان سرطان است. ممکن است پس از پایان رادیوتراپی این امر بدتر شود. اگر شیمی درمانی هم کرده اید، ممکن است در زمان شروع رادیوتراپی، خستگی را تجربه کرده باشید.

7-غدد لنفاوی

ورم لنفاوی،  تورم بازو، دست، پستان یا قفسه سینه است که در اثر تجمع مایعات در بافت های سطح بدن ایجاد می شود. می تواند در نتیجه آسیب به سیستم لنفاوی باشد. به عنوان مثال به دلیل جراحی یا رادیوتراپی، غدد لنفاوی زیر بازو و اطراف آن ایجاد می شود.اگر ناحیه بازو، دست، پستان یا قفسه سینه در طرفی که رادیوتراپی یا جراحی در آن انجام شده متورم است یا احساس ناراحتی و سنگینی می کنید، با پرستار مراقبت از پستان یا پزشک عمومی خود تماس بگیرید. 

8-تغییر در شکل، اندازه و رنگ پستان

اگر بعد از جراحی محافظت از پستان، رادیوتراپی انجام داده باشید، ممکن است بافت پستان در طرف تحت درمان سفت تر از قبل شود، یا سینه کوچکتر باشد و متفاوت به نظر برسد. اگرچه این طبیعی است اما ممکن است شما نگران تفاوت در اندازه پستان خود باشید، یا نگران باشید که این تفاوت هنگام لباس پوشیدن قابل توجه باشد. شما می توانید این موضوع را با جراح پستان خود در میان بگذارید تا ببینید آیا می توان کاری انجام داد تا تفاوت کمتر احساس شود.

9- حساسیت روی دنده ها

در طول درمان با رادیوتراپی حساسیت روی دنده ها می تواند ایجاد شود. در برخی از افراد، این ناراحتی ممکن است ادامه داشته باشد اما معمولاً با گذشت زمان به تدریج بهبود می یابد.

10- عوارض جانبی دیررس در رایوتراپی

برخی از عوارض جانبی رادیوتراپی ممکن است ماهها یا سالها پس از پایان رادیوتراپی ایجاد شود. با این حال، پیشرفت در تجهیزات و دقت در علامت گذاری مناطق دقیق برای درمان باعث شده است که بسیاری از این عوارض بسیار کمتر باشد. عوارض جانبی جدی بسیار نادر است و کارشناسان اتفاق نظر دارند که فواید رادیوتراپی در کاهش احتمال بازگشت سرطان پستان بیش از خطر عوارض جانبی آن است. 

11-بی اشتهایی:

تغییرات ایجاد شده در سلولهای سالم می تواند سبب بروز تهوع، درد معده، تغییرات چشایی و تغییر در طعم غذاها و اختلال در بلع و یا سایر مسائل گردد که در نتیجه بیمار دچار بی اشتهایی می شود.بیمارانی که پرتو درمانی خارجی می شوند نباید برای چند هفته دچار اختلال تغذیه باشند. حتی اگر میل به غذا ندارید سعی کنید حتی الامکان مواد پروتئینی و کالری را به میزان لازم به بدن خود برسانید.اختلال تغذیه و بی اشتهایی می تواند با کاهش قدرت بدنی شما، ترمیم بافتهای سالم تخریب شده را به تاخیر اندازد. یکی از نکات مهم برای ادامه درمان مصرف غذای کامل و کافی می باشد تا بتوان درمان و عوارض آن را تحمل نمود.بیمارانی که میزان تغذیه و وضع جسمی بهتری دارند درمان را به مراتب بهتر تحمل می کنند.

با توجه به نکات زیر می توانید در بهبود تغذیه بکوشید:

•   در صورتیکه واقعا بی اشتها باشید و حجم غذای مصرفی شما کم باشد بهتر است از مواد غذایی پر کالری مانند کره یا مارگارین، سوپ های مخلوط با مواد مغذی و کرم های غلیظ شده لبنی استفاده کنید.
•  اگر میل به غذاهای جامد نداریداز مایعاتی که حاوی مواد پر انرژی مثل پودر شیر، ماست، تخم مرغ، عسل یا مواد مغذی آماده می باشند استفاده کنید.
• اگر از مصاحبت افراد یا دوستان لذت می برید سعی کنید با آنها غذا بخورید.
•    از نوشیدنی هایی که دوست دارید همراه غذا استفاده کنید.
•   اگر درحین جویدن یا بلع غذا دچار درد می شوید بهتر است از غذاهای نرم و مایعات استفاده کنید.
•   یکی از مهمترین عوامل بی اشتهایی بیماران، اضطراب و ترس ناشی از بیماری است. با حفظ آرامش روحی خود می توانید سلامت جسمی، نشاط و اشتهای بیشتری داشته باشید
•   قبل از هر وعده غذایی کمی قدم بزنید تا اشتهای شما بیشتر شود.
•   هر موقع احساس گرسنگی کردید غذا میل کنید حتی اگر وقت شام یا ناهار  نباشد.  حتی می توانید در طول روز به جای سه وعده غذای حجیم به دفعات غذای سبک بخورید.
•   محیط مناسبی برای غذا خوردن بوجود آورید. می توان از نور کم، موسیقی مناسب و رنگ های شاد برای سفره و وسایل تغذیه یا هر وسیله و محیطی که سبب افزایش اشتها شود استفاده کرد.
•   از غذاهای متنوع و مطلوب خودتان استفاده کنید.

سخت شدن بافت

رادیوتراپی پستان یا زیر بازو، می تواند باعث سفت شدن بافت شود. این به عنوان فیبروز شناخته می شود.اگر فیبروز شدید باشد، پستان می تواند به طور محسوسی کوچکتر و همچنین سفت شود. این نادر است اما ممکن است چندین ماه یا چند سال پس از پایان رادیوتراپی اتفاق بیفتد. 

رگهای خونی شکسته

ممکن است رگ های خونی کوچک شکسته شده، در زیر پوست مشاهده کنید. این به عنوان یک عارضه خطرناک شناخته می شود. دائمی است و هیچ درمانی برای آن وجود ندارد.

اثرات آن بر ریه یا قلب

گاهی اوقات پس از درمان ناحیه پستان یا قفسه سینه، بخشی از ریه در پشت ناحیه درمان، می تواند ملتهب شده و باعث سرفه خشک یا تنگی نفس شود. این معمولاً به مرور زمان به خودی خود بهبود می یابد. به ندرت، فیبروز ریه فوقانی می تواند رخ دهد، که باعث عوارض جانبی مشابه می شود. اگرچه مراقبت ویژه ای برای جلوگیری از پرتودرمانی غیرضروری به بافتهای قلب انجام می شود، اما اگر رادیوتراپی در سمت چپ انجام شود، در آینده ممکن است در معرض خطر مشکلات قلبی باشید.  تصور می شود که تکنیک نگه داشتن نفس، خطر هرگونه آسیب احتمالی به قلب و ریه ها را کاهش می دهد.

اثرات دیگر

عوارض جانبی دیگری که در رادیوتراپی بعداً رخ می دهد عبارتند از: 

• ضعیف شدن استخوان ها در ناحیه تحت درمان، که می تواند منجر به شکستگی دنده و استخوان گلو شود.
• آسیب به اعصاب بازو در طرف درمان شده، که ممکن است باعث سوزن سوزن شدن، بی حسی، درد، ضعف و احتمالاً مقداری از دست دادن حرکت شود.  

امروزه روش های مختلفی برای کمک به افرادی که تحت درمان رادیوتراپی هستند وجود دارد، ازجمله این موارد می توان به خیریه های سرطانی اشاره کرد که نقش بسزایی در درمان و کمک به بیماران سرطانی دارند.این خیریه های سرطانی با هدف کمک رسانی همه جانبه خود تا حدی توانسته اند نگرانی و استرس ناشی از  پرتودرمانی را در افراد کاهش دهند و آنها را به زندگی امیدوارتر کنند، و در بعضی موارد با جمع آوری هزینه های بالای عمل نقش شایانی در کمک به افراد بیمار داشته اند.