وقف چیست و چه تاثیری بر جامعه می گذارد؟

وقف یکی از مصداق های متعالی و ارزنده صدقه می باشد که آن را در زیباترین و بی ریاترین شکل به اجرا می گذارد. ائمه معصوم (ع) و  امامان بزرگوار ما همواره به این خصیصه ارزشمند که می تواند ضامن نیک بختی و سعادتمندی مومن در این دنیا و آخرت وی شود، اشاره نموده اند و فضایل و مصلحت های بسیاری را در برابر انجام خالصانه این فریضه خداپسندانه برشمرده اند.

در مباحث فقهی، وقف به معنای منع کردن اموال و بخشیدن نتیجه و حاصل نیک آن بدون دریافت مزدی در ازای این امر خیر می باشد. در قرآن کلمه "وقف" به تنهایی ذکر نشده است و مفاهیمی همچون انفاق، احسان، خیر، برکت و صدقه بیان شده اند که هر یک می توانند بر گونه ای بر وقف دلالت داشته باشند.

وقف را به این دلیل حبس مال و جاری شدن منافع و ثواب ناشی از آن می نامند که با وقف کردن مالی در جامعه دیگر قابل جابه جا شدن نبوده و نابود هم نمی شود و اثرات مثبت و سازنده آن به بخش های مورد نظر که هدف وقف، آبادانی و رویش آن هاست، خواهد رسید.

در حقیقت سود حاصل از این بخشش همواره در میان استفاده کنندگان آن خدمت و کسانی که از مزایای آن بهره مند می شوند باقی خواهد ماند و به دست نهاد دیگری قابل تصاحب و سوء استفاده نخواهد بود. به همین دلیل است که وقف را به عنوان صدقه جاریه نیز می شناسند.

تفاوت وقف با سایر انواع صدقه ها

یکی از خصیصه هایی که وقف را از سایر انواع صدقه و بخشش متمایز می کند، ثابت و دست نخورده ماندن اصل مال بخشوده شده است. در واقع اموال وقف شده به همان شکلی که در معرض بهره وری قرار گرفته اند، به همان صورت هم باقی خواهند ماند و مزد حاصل از آن تا زمانی که آن مال پابرجا بوده و کسانی از مزیت های حاصل از آن بهره مند می شوند، برقرار خواهند ماند.

چنین دوام و ماندگاری در اجر خیر را در سایر انواع صدقه و احسان نمی توان یافت و همین عامل است که وقف را به نوعی از تزکیه و تعالی نفس بدل کرده است. وقف جامع ترین و بهترین شکل صدقه دادن می باشد.

فواید وقف

در جامعه ای که مردم آن دست به وقف فراوان می زنند، فرصت های فراوانی جهت تعالی و گسترش فضایل نیکو و خصایص الهی در اختیار جمیع مردم قرار می گیرد. این رفتار حسنه که برگرفته از تعالیم برتر انبیا و امامان امت اسلامی می باشد، می تواند هم در جهت برطرف کردن نیازهای مادی جامعه مؤثر واقع شود و هم معنویت مردمان را تأمین کند.

سال هاست که افراد نیکوکار و خیر با وقف و بخشش قسمتی از اموال خود به عامه مردم جهت تأمین ضروریات و احتیاجات زندگی آن ها، به تأسیس مراکز خدمت رسانی متعددی از جمله بیمارستان ها، درمانگاه ها، مدارس، مساجد، مراکز سواد آموزی در مناطق محروم، تأمین مسکن برای خانواده های نیازمند، تهیه منبع آب شرب برای محل هایی که به آب سالم دسترسی ندارند، برقراری جریان برق و گاز در چنین نقاطی و همچنین تعیین راه های رفت و آمد امن برای ساکنان آن ها می پردازند.

و از این جهت هم نوعان خود را در دستیابی به انواع خدمات اجتماعی، رفاهی، آموزشی، علمی، فرهنگی، هنری، اقتصادی، بهداشتی، درمانی، امنیتی، مذهبی، ارتباطی و ضروری یاری می رسانند.

اثرات اجتماعی وقف

از ویژگی های بارز وقف در مقایسه با سایر انواع اقدامات عام المنفعه می توان خاصیت محدود نبودن و قابلیت تعمیم آن به تمامی گروه های مردمی در یک اجتماع را بیان نمود. این اقدام شایسته می تواند مردم یک جامعه، از هر اندیشه و رنگ و نژاد و باوری را، از خدمات و امکانات گسترده خود بهره مند ساخته و آنان را هم به پیش گرفتن روشی مشابه در ارتقاء سطح زندگی جامعه رهنمون کند.

به عبارتی این تنها دسته ثروتمند و توانگر جامعه نیستند که می توانند از پاداش این کار حسنه بهره برده و با این عمل، پشتوانه ای برای زندگی آخرت خود تدارک ببینند؛ بلکه تمامی مردم صرف نظر از سرمایه و اعتبار خود می توانند به طور یکسان در پاداش این کار خیر سهیم شوند.

البته لازم به ذکر است که این کار با ایجاد انسجام میان آحاد مختلف جامعه و هماهنگی و پشتیبانی توده ثروتمند با طبقه متوسط و ضعیف جامعه میسر خواهد بود.از اهدافی که به دنبال وقف اجتماعی محقق می شود، برقرای عدالت اجتماعی میان مردم می باشد که این مقصود، از رسالت های اساسی دین مبین اسلام از ابتدای حکوت آن به شمار می رود.

بدین وسیله سود و بهره ای که نصیب عده خاصی از افراد جامعه می شود، کاملاً به اراده خود و خود مختارانه به شیوه ای عادلانه میان تمام مردم توزیع می شود و این گونه، انصاف و اعتدال میان گروه های متعدد جامعه برقرار می شود.

محاسن وقف

همانطور که در بخش نخست متن نیز به این نکته اشاره شد، وقف کردن منجر به حفظ اموال به شکل اصلی و تنها بهره وری از سود حاصل از آن ها می شود. این مکانیسم منجر به ارتقاء تولیدات داخلی، حفظ ارزش و اهمیت آن ها و در نهایت تقسیم منصفانه درآمد حاصل میان اقشار نیازمند جامعه می شود و دلیل آن، بخشش قسمتی از اموال ثروتمندان توسط آن ها می باشد که از این طریق، بهره حاصل از آن ها دراختیار قشر کم درآمد جامعه قرار گرفته و آنان نیز از این مجموعه ثروتی که هم اکنون به گردش درآمده بهره مند خواهند شد.

احتمالاً بتوان وقف را از جمله عواملی در نظر گرفت که قادر به ریشه کن نمودن فقر در جوامع اسلامی می باشند. از خواسته های اصلی و اساسی اسلام که در تمام اعصار و دوران ها به دنبال تحقق بخشیدن به آن اصل بوده است، کاهش و از بین بردن ناعدالتی های اجتماعی در جامعه و کاهش فاصله طبقاتی بین مردم و طبقه غنی جامعه می باشد و در همین راستا، اصولی همچون خمس و ذکات را بنا نهاده که این طبقه محروم در جوامع از یاد برده نشوند و با ترغیب دولتمندان به انفاق و خیرات، سایر گروه های جامعه که در مضیقه قرار دارند هم از هر نظر مورد حمایت و جانبداری قرار گیرند.